Izvarica

1
Izvarica, naselje u opštini Žagubica, leži na severnim padinama planine Beljanice, na levoj obali reke Mlave, desetak kilometara nizvodno od Vrela Mlave, na ulasku u Ribarsku klisuru. Srpsko selo sa 270. stanovnika, od toga četrdesetak živi i radi u inostranstvu, po drugim mestima u Srbiji, ili završava škole u većim gradovima, sa verovatnoćom da tamo trajno ostanu. U Izvarici postoji osnovna škola do četiri razreda, ukupno osmoro dece ,seoski vodovod, koji u sušnom periodu nema dovljno kapaciteta, fiksnu telefonoju i kablovsku televiziju, i nešto malo asfaltnog puta do osnovne škole, ako ne računamo glavnu ulicu u naselju kojom prolazi asfaltni put, počev od susednog naselja Suvi Do, do regionalnog puta koji vodi za Petrovac na Mlavi. Osim Žagubice i Krepoljina kao naselja, kroz koja prolazi regionalni put Bor – Petrovac na Mlavi, Izvarica je najbliže naselje ovoj saobraćajnici , oko šeststotina metara, za razliku od drugih naselja u opštini Žagubica, koja su mnogo udaljenija. U naselju postoje dve prodavnice, mesna kancelarija u kojoj radi matičar-radnik opštinske uprave, travnati stadion za male sportove, stadion za veliki fudbal koji je zajednički sa meštanima sela Ribare , Dom kulture (koji mahom služi za obredne večere umrlih).
Izvarica između legende i istine,
Selo koje nestaje, koje krije svoju neistraženu prošlost u grobljima, zatrpanim temeljima bivših kuća, srušenim zvonikom u školskom dvorištu, toponimima,legendama, već zaboravljenim pričama starijih, običajima i narodnim rukotvorinama koje su služile kao odevni predmeti, pribori za ishranu, kulinarski specijaliteti, alati za rad i slično.
Poreklo Izvaričana datira mnogo vekova unazad, mada su pisani tragovi veoma malo i nepouzdani, jer su raznorazni osvajači uništavali dokaze o postojanju. Ima pisanih tragova kod (Konstantina Jirečeka u „Istoriji Srba“, kod naslednika Čarnojevića i Nenadovića, Cvijića, u arhivama Turske, Bugarske i bivše Austrougarske monarhije, u arhivama grada Požarevca, Smadereva i Beograda, u mnogim neistraženim crkvenim dokumentima, i mnogim drugim piscima koji su samo dotakli temu o Izvarici. Stavljanjem na jednu analitičku ravan, sve što je zapisano o Izvarici, priče starijih koje su prenošene s kolena na koleno, neistražene arheološke lokalitete, toponime u seoskom ataru, legende i drugo, može da se stvori mozaik korena,trajanja i postojanja Izvaričana.
Vojni pohodi braće, Kraljeva Milutina i Dragutina krajem XIII veka, na sever niz Moravu, doveli su ih u Stišku ravnicu , u Braničevo, tadašnji grad braće Drmana i Kudelina, koji su do tada bili vazali bugarskog velikaša (?) iz Vidina. Pod jakim vojnim pritiskom, braća Drman i Kudelin, povuku se u svoje utvrđenje, grad Ždrelo, na ulazu u Gornjačku klisuru, gde se i sad vide tragovi zidina, na vrhu stene iznad regionalnog puta Petrovac na Mlavi-Bor, preko Žagubice, tačnije na administrativnoj granici opštine Petrovac na Mlavi i Žagubice. Sve veći pritisak jače vojne sile braće Kraljeva Milutina i Dragutina, naterao je braću Drmana i Kudelina da se povuku sa svojom svitom uzvodno uz reku Mlavu, dublje u Homoljsku nedođiju. Kudelin se stacionirao na ušću Osaničke reke u Mlavu, na mestu zvanom „Šupljaja“, gde je podigao naselje i samovoljno se proglasio knezom. Danas, na tom mestu pored reke Mlave, postoji „Knežev kamen“, a uzvodno počinje naselje Ribare. Drman rođeni brat Kudelinov, nastavlja put uzvodno uz reku Mlavu i naseljava teritoriju današnjeg selaIzvarica, tačnije na mestu koje se zove „Stara Izvarica“, na mestu okruženom mnogobrojnim izvorima („Bele vode“, „Četiri vode“, „Obzenica“, „Bigrenac“, „Klanjac“ i još mnogo drugih bezimenih izvora u okruženju), a postoji neistražen arheološki lokalitet (groblja) kao dokaz na pomenutom potesu i na potesu „Glogovo“. I danas se padine od „Stare Izvarice“ i „Glogova“ prema postojećem naselju Izvarica, nazivaju „Drma“. Inače, prvobitno naselje na pomenutom lokalitetu ranije je nosilo naziv „ Izvorica“ (zbog mnogobrojnih izvora oko sebe), kako su ga i Turci ucrtali u svoje karte, i upisali u knjigu poreza „ Braničevski tefter“ (od 1467. godine). Pod Austrougarskom okupacijom, princ Eugen Savojski je crtao karte novookupiranih teritorija, tako da se od tog vremena u austrougarskim kartama naselje zove Izvarica, što je do današnjih dana zadržalo takvo ime. Iz šale, zlobe ili nečeg drugog, podmetnuta je priča , da je Izvarica dobila ime po tome , što je izdala Kneza Lazara na Kosovu . Naprotiv, legenda kaže da je Kneginja Milica u znak zahvalnosti (zbog odanosti) prema precima sadašnjih naselja Ribare, Izvarica i Osanica sagradila crkvu na mestu zvanom „Šupljaja“, na ušću Osaničke reke u reku Mlavu, inače ova naselja su vekovima unazad pripadala ovoj parohiji, odnosno ovom duhovnom domu.

Tokom mnogobrojnih seoba Srba, jedna grupa sa Kosova iz sela Suvi Do, doselila se na ove prostore, pored naselja „Stara Izvarica“, na sadašnje zvano mesto „Ponikve“ i „Deo“, o čijem postojanju opet svedoči neistraženo groblje. S kolena na koleno preneta je priča, da su se tadašnji Izvaričani i Suvodolci veoma brzo sprijateljili, na obostrano zadovoljstvo, zbog zadovoljenja njihovih posebnih interesa. Interes Suvodolaca bio je silazak u plodnu dolinu Žagubičke kotline, sadašnje zvano mesto „Banja“ i „Malo selce“, radi boljih uslova za bavljenje poljoprivredom, jer su ove prostore držali kao svoje, Stari Izvaričani . Pred samo doseljavanje Suvodolaca na prostore „Ponikve“, posvadili su se braća Drman i Kudelin oko granice u „Velikom potoku“, tačnije oko mesta zvano „Cerje“, jer su Drmanove sluge namnožili svinje, gajeći ih žirenjem na ovim terenima, što je u ono vreme bilo veoma bitno za opstanak plemena. Drman je imao doušnika u redovima svog brata Kudelina, koji mu je dojavio o pripremama za ratne pohode na njegovu teritoriju, a isto tako o brojnijem ljudstvu i ratnoj opremi koju poseduje Kudelinova vojska. Drman je odmah odreagovao na ovakvu dojavu i pozvao Suvodolskog vođu na pobratimstvo i dogovor, da mu pomogne u odbrambenom boju sa kudelinovom vojskom, a za uzvrat dobiće teritorije u dolini, „Malo selce“ i „Banja“. Drmanov doušnik, na vreme je obavestio Izvaričane o danu kada se planira vojni pohod na njihovu teritoriju, tako da su imali dovoljno vremena da izvrše neophodne pripreme za odbranu. Određenog dana u ranu zoru, na ulazu u Ribarsku klisuru počev od Izvarice, na mestu zvanom „Zasede“, Drmanova i Suvodolska vojska zasedne Kudelinovu vojsku, pobedi je i spreči osvajanje izvaričke teritorije. Danas na tom mestu u koritu reke Mlave, leže ogromne stene, teške i po nekoliko tona, koje su obrušavali Izvaričani i Suvodolci na Kudelinovu vojsku, a u mulju su nađeni metalni vrhovi strelica, koje su tada bile aktuelno oružje. Izvaričani i Suvodolci koji su poginuli u tom boju, i oni koji su podlegli zadobijenim ranama, sahranjeni su na sadašnjem izvaričkom groblju. Od tada dolazi do naglog zbližavanja Izvaričana i Suvodolaca, formiranjem međusobnih brakova, kumstva, pobratimstva, šta više, Izvaričani su počeli da slave „Presvetu“ suvodolsku zavetinu kao svoju, mada su sačuvali proslavu „Markovdan“, kao svoju staru zavetinu njihovih predaka. Na današnjem izvaričkom groblju, postoji neomeđena i neograđena linija koja groblje deli na dva dela, pri čemu se u gornjem delu sahranjuju Suvodolci iz „Malog selca“ i „Banje“ (danas je to deo sela Suvi Do), a u donjem delu Izvaričani. Suvodolci iz ovog dela naselja, isključivo slave slavu „Nikoljdan“, a kasnije su im se pridružili drugi doseljenici sa Kosova (to su Suvodolci od „Brega“ pa naviše), i na kraju treće doseljavanje naroda sa Kosova u Suvi Do, a to su Suvodolci koji sada žive u delu naselja „Savina bara“. Bolji pristupni put i lokacija drugog suvodolskog groblja pored reke „Do“, naveli su Suvodolce (prve doseljenike) iz „Malog selca“ i „Banje“, da svoje umrle počnu da sahranjuju na ovom drugom groblju.
Još jedna priča od davnina koja zbunjuje, a vezana je za grobove, jeste „Jelinsko groblje“, koje se nalazi na sadašnjem delu naselja Izvarica, tačnije u „Gornjoj mali“ na „Raskrsnici“, i zahvata delove plačeva na kojima sada žive porodice: Stojićević, Jovanović, Milisavljević, Milenković i Bogdanović. Priče starijih kazuju, da su ovde nekad živeli ljudi, neki „Jelini“. Toponimi kao skrivene niti koje povezuju i razotkrivaju istoriju koju neznamo, vode nas na brežuljak „Jelindra“, u naselju Bliznak, na kome postoji crkva, gde Bliznačani slave zavetinu „Markovdan“ isto kao Izvaričani. Na jugozapad blizu Bliznaka, danas postoji naselje „Grćko polje“, kao zaseok naselja Lipovica, koje pripada opštini Despotovac.
Ko je sve i od kada živeo na ovim prostorima?
Prvobitno naselje Izvarica, u sadašnjem obliku, bilo je koncentrisano sa kućama u sadašnjem zaseoku „Ruplje“, pa su se verovatno iz tog perioda sačuvale priče ili (legende), vezane za dve stene, odnosno litice, koje se nalaze na levoj obali reke Mlave, na ulasku u Ribarsku klisuru.
Prva stena „Miletin kamen“, vezuje uz sebe priču, da je nekad davno neki Mileta, radio kao rob na kamenolomu u „Gornjaku“, odakle se kamen spremao za gradnju tvrđave „Smederevo“. Tamo se radilo do eventualne smrti roba ili koji su bili bolje sreće, do završetka započetih radova. Jednoga dana, Mileta je među novopridošlim robovima, video svog nejakog sina. Obzirom, da je znao kakvi su uslovi na radilištu, i koje su fizičke mogućnosti njegovog sina, uzeo je poveći kamen u ruke i udarcem u glavu ubio ga, verujući da mu je na taj način skratio muke. Odmah su ga priveli kod vladara da mu sudi. U narodu prozvana „Prokleta Jerina“, naredi da Miletu oslobode robovske dužnosti, da ga vrate živog i zdravog u mesto odakle je došao, da bi se on čitav svoj vek mučio, sećajući se ubistva svog sina. Mileta je danima i noćima sedeo na pomenutom kamenu, ništa nije hteo da jede i pije, sve dok nije umro na tom mestu.
Druga litica, koja je malo višlja, i nalazi se na istoj obali reke Mlave, nizvodno oko tristotine metara, zove se „Devojački kamen“, od belog krečnjaka, niz koju se vide vertikalni tamnocrveni mlazevi kao fleke,vezuje se za priču iz perioda okupacije pod Turcima. Naime, u to vreme, voleli se jedan mladić i devojka iz Izvarice, i jednog dana odluče da sklope brak. Po tadašnjem zakonu, brak je odobravao i venčavao mladence subaša ( Turčin ili drugi koji su muhamedanske vere), koji je predstavljao okupatorsku državnu vlast, ali zadržavao je za sebe pravo da prvu bračnu noć, mlada provede kod njega. Mlada nije htela da pristane na takav sraman čin i izvrši samoubistvo skokom sa pomenute litice. Njen mladić za koga je trebalo da se uda, danima je odlazio i plakao na toj steni, a danas se na toj izuzetnoj strmini, vidi pešačka staza, koja vodi od zaseoka „Ruplje“, do „Devojačkog kamena“,odnosno, utabana staza kojom je prolazio tužni mladoženja.

Tragovi latentnog sukoba između Izvaričana i Ribaraca, potomaka Drmana i Kudelina, vide se u mnogobrojnim pričama starijih iz novijeg doba postojanja ova dva naselja.
Jedna priča koja govori o ozbiljnosti sukoba meštana ova dva naselja , govori da je kum iz Ribara puškom ubio kuma iz Izvarice, na međi između dva atara ovih naselja u „Velikom potoku“, u vreme kad smo bili pod okupacijom od strane Turaka.
Takođe, iz vremena kad se formirali seoski atari,kada su Turci uvodili zemljišne knjige radi oporezivanja, došlo je do sukoba oko granice seoskih atara. Zapravo, izlazni put Izvaričana preko reke Mlave, ka regionalnom putu Petrovac na Mlavi-Žagubica, nekada je prolazio preko Mlave na ušću reke „Adujevo“ u Mlavu, i pored Adujeva izlazio na pomenuti regionalni put. Pod političkim pritiskom na Turčina (subašu), koji je zapisivao i verifikovao granicu između atara oba naselja, put biva izmešten na sadašnje mesto gde se nalazi, a granica atara izmešta se uzvodno koritom reke Mlave do ušća „Jošaničke reke“, ide njenim koritom, a potom ide poljskim putem koji poprečno preseca navedenu reku, do atarske tromeđe naselja Izvarica, Ribare i Vukovac. Danas, Izvaričani čim pređu most na reci Mlavi, izlazni put ka regionalnom putu vodi preko atara sela Ribare, i sportski tereni nalaze se u istom ataru. Stigle su glasine do Izvaričana, da je Turčin izmestio granicu atara za jednu mladu sluškihu i za jednu čabricu ovčijeg masla.
Verovatno zbog tih viševekovnih čarki i netrpeljivosti meštana oba sela, u Izvarici je ostala izreka kao savet mlađima, koja glasi: „Kad ti Ribarac uđe u kuću, posle njegovog odlaska, obavezno opari stolicu vrelom vodom“.
Istina da je legendi i priča mnogo, što kod čitalaca može da stvori sumnju, ali njihovu autentičnost potvrđuju materijalni dokazi u tragovima borbe, grobovima,toponimima , verskim običajima, a u današnje vreme netrpeljivost između Izvaričana i Ribaraca najizrazitija je na sportskom planu, gde svako takmičenje prerasta u neviđeni derbi, u kome se nerešen rezultat u oba sela doživljava kao poraz.

Mart 2011. Dragiša Bogdanović